Petronella Albertina Louisa (Nel) Snouck Hurgronje werd op 10 maart 1875 in Soerabaja (Nederlands-Indië) geboren en overleed op 8 oktober 1959 te Hilversum. Zij was de dochter van Adriaan Isaäc Snouck Hurgronje, notaris (Gapinge (Zeeland), 18 augustus 1839-Indische Oceaan aan boord van stoomschip Conrad, 1 september 1888) en Maria Helena Elsabé van der Poel (Semarang (Nederlands-Indië), 14 augustus 1849-Dordrecht, 21 december 1918). Nel Snouck Hurgronje bleef ongehuwd en had geen kinderen. Van haar broers en zusters kunnen worden genoemd:
- Aarnout Marinus (Malang (Nederlands-Indië) 30 april 1869-Teteringen?, circa. 1923)
- Jacob Julianus (Passuruan (Nederlands-Indië) 29 augustus 1870-Den Haag, 8 oktober 1933
- Adriana Magdalena Julie (roepnaam Jeanne) (Passuruan (Nederlands-Indië) 1 november 1872-Dordrecht 19 mei 1953)
- Helena Maria Elisabeth Sophia (Soerabaja (Nederlands-Indië) 17 januari 1874-Vlissingen 28 maart 1957)
Nel Snouck Hurgronje gaf veertig jaar lang leiding aan de Openbare Bibliotheek en Leeszaal in Dordrecht. In Nederland was dit de eerste openbare, voor een breed publiek toegankelijke bibliotheek zoals we die nu nog kennen. Ze was daardoor feitelijk de eerste bibliothecaresse van Nederland. Zij zag het als haar taak om de bibliotheek laagdrempelig te houden. Daarnaast stond ze aan de wieg van de Centrale Vereeniging voor Openbare Leeszalen en Bibliotheken (CV), een koepelorganisatie die een belangrijke rol speelde in de Nederlandse bibliotheekbeweging.
Nel Snouck Hurgronje was dochter van een notaris die in de stad Soerabaja op Oost-Java praktijk hield. Ze was 13 jaar oud toen haar vader om gezondheidsredenen verlof kreeg om naar Nederland te gaan. Op 18 augustus 1888 vertrok hij met het stoomschip Conrad, in gezelschap van zijn vrouw. De kinderen bleven achter. De notaris is echter nooit in Nederland aangekomen, op 1 september 1888 overleed hij aan boord van de Conrad.
In 1893 trouwde haar zus Jeanne met de Dordtse arts Theodoor Stoop (1861-1933) en ging met hem in Dordrecht wonen. Vanaf 1 maart 1900 vestigden ook Nel en haar moeder zich in Dordrecht. Eerst woonden zij in de Levensverzekeringstraat 10 (huidige naam Rozenhof) en enige tijd later aan het Oranjepark 11 (oude nummering). Uiteindelijk belandden ze aan de Singel 162 (oude nummering). Na de dood van haar moeder in 1918 ging Nel inwonen bij haar zuster Jeanne en zwager Theodoor Stoop aan de Singel 312 (huidige nummering).
Theodoor Stoop was bestuurslid van de op 1 mei 1899 opgerichte Openbare Bibliotheek en Leeszaal in Dordrecht. De initiatiefnemers hadden het voorbeeld van de Britse ‘free libraries’ voor ogen en wilden dat iedereen, ongeacht sociale klasse, religie, geslacht of politieke overtuiging, er terecht moest kunnen. Nederland kende al wel bibliotheken, maar niet met een dergelijk openbaar karakter. Ook de combinatie van leeszaal en boekenuitlening in één organisatie was uniek.
De nieuwe ‘leeszaal’ (zoals hij in de volksmond werd genoemd), werd in korte tijd een succes. Zowel het ledenbestand als de boeken- en tijdschriftencollectie van de bibliotheek groeiden explosief. Toch was er de eerste jaren alleen een boekbinder annex conciërge in dienst. Hij deed niet veel meer dan ’s morgens de deuren van de leeszaal openen en noteren wie er een boek had meegenomen. Theodoor Stoop besefte dat een professionele kracht de almaar uitdijende boekencollectie moest gaan beheren. Hij is het waarschijnlijk geweest die daarvoor het oog liet vallen op zijn schoonzuster Nel. Toch ging Nel niet direct na haar aankomst in Dordrecht bij de bibliotheek werken. In 1904 ging ze eerst nog een jaar naar Düsseldorf, waar ze stage liep bij de Lese- und Buchhalle. Na haar terugkeer trad ze per 1 december 1905 in dienst bij de Dordtse bibliotheek die kort daarvoor onderdak had gekregen in de Boterbeurs aan de Wijnstraat.
De eerste jaren had Nel hier de functie van bibliothecaresse, later werd ze directrice. Omdat haar functie in Nederland nog nauwelijks bestond moest ze als een pionier alles zelf vormgeven: van het samenstellen van een catalogus, het aanleggen van een ledenadministratie, de aanschaf van nieuwe boeken en tijdschriften tot het aannemen en opleiden van nieuw personeel en het informeren van het publiek. Naarmate de bibliotheek groeide werd het werk gecompliceerder. '’t Is geen werkje meer voor een gepensioneerd militair of mislukt onderwijzer', schreef ze al in 1913.
Ondertussen was in Nederland een ‘leeszaalbeweging’ op gang gekomen die ervoor pleitte dat iedere Nederlander in de gelegenheid moest zijn zich geestelijk te verrijken in een openbare leeszaal en bibliotheek. Naar Dordts voorbeeld openden kort na 1900 openbare leeszalen in Groningen, Leeuwarden en Den Haag. In de daaropvolgende decennia zagen ongeveer tachtig vergelijkbare instellingen het levenslicht in Nederlandse steden.
Nel Snouck Hurgronje en Theodoor Stoop stonden in 1908 aan de wieg van een koepelorganisatie die zich voor deze leeszalen ging inzetten: de Centrale Vereeniging voor Openbare Leeszalen en Bibliotheken, kortweg de CV genoemd. Deze CV (in Dordrecht opgericht) verzorgde onder meer een bibliotheekopleiding en een pensioenregeling voor bibliotheekpersoneel. Nel had in de loop der jaren verschillende functies in het bestuur van de CV.
In de jaren 30 kwam de bibliotheek in zwaar weer terecht. Door de economische crisis liep het ledenaantal terug. Bovendien was het pand aan de Wijnstraat in de loop der jaren sterk verouderd en te klein geworden. Nel drong bij het gemeentebestuur aan op een restauratie. In het begin had ze daarbij de steun van Theodoor Stoop, tot hij in 1933 overleed. Na zijn dood bleef zij met het bibliotheekbestuur aandringen op een verbouwing en in 1938 ging het college overstag. Er kwam geld vrij voor een grootscheepse restauratie van de bibliotheek die in de loop van 1939 werd uitgevoerd. De heropening in januari 1940 was een hoogtepunt in haar carrière, maar tevens de afsluiting ervan: drie maanden later ging Nel Snouck Hurgronje met pensioen. Enkele weken later vielen de Duitsers ons land binnen.
Nel en haar zuster Jeanne hadden sinds het overlijden van Theodoor Stoop in de Matthijs Balenstraat 1b gewoond. Na haar pensionering verhuisde Nel naar Bloemendaal waar ze introk bij een schoonzuster. Nog tijdens de Tweede Wereldoorlog verhuisde ze opnieuw en wel naar het particuliere rusthuis van de stichting Johanniter Theodotion in Hilversum. Daar overleed ze in 1959 na een langdurig ziekbed.
Nel Snouck Hurgronje werd door de Dordtse bevolking ‘juffrouw Snouck’ genoemd. Door haar werk in de bibliotheek was ze een bekende figuur in de stad en zeer geliefd. Ze wist de leeszaal laagdrempelig te houden en Dordtenaren van zowel hoge als lage komaf binnen te halen. Al vroeg in haar carrière werd ze beschouwd als de eerste bibliothecaresse van Nederland. Zo noemde het blad Bibliotheekleven haar al in 1918 de ‘eerste heusche, echte bibliothecaresse’.
Illustratief voor haar bevlogenheid is het feit dat ze uit eigen zak tijdschriften als Helikon en Forum aanschafte voor de bibliotheek, bladen die de Dordtse schrijver C. Buddingh’ in de leeszaal doornam en die veel invloed hadden op zijn literaire vorming. Ook de Dordtse schrijfster Top Naeff merkte haar op. Voor haar korte verhaal over de bibliothecaresse ‘Juffrouw Stolk’ uit 1936 stond Nel Snouck Hurgronje vermoedelijk model.
Over haar karakter is niet veel bekend, maar vast staat dat zij ingetogener en minder politiek activistisch was dan haar zuster Jeanne, een strijdvaardig socialiste. De Dordtse Bibliotheek en Leeszaal was niet alleen de eerste, maar werd jarenlang ook beschouwd als een van de beste in Nederland en diende als voorbeeld voor andere bibliotheken. Het hoge kwaliteitsniveau werd grotendeels toegeschreven aan de inzet van ‘juffrouw Snouck’. Ook haar inzet voor de Centrale Vereeniging moet niet worden onderschat. Die stelde haar in staat mee te denken over de vormgeving van het beroep en invloed uit te oefenen op de totstandkoming van een beroepsopleiding en een pensioenregeling.
Publicaties
De bibliothecaresse eener openbare leeszaal, bijdrage in: Morks’ Beroepsbibliotheek (Dordrecht 1913).
Verschillende bijdragen in het tijdschrift Bibliotheekleven, bijvoorbeeld over haar excursies naar Engeland waar ze zich liet informeren over de ‘free libraries’.
Vernoemingen
In de bibliotheek aan de Groenmarkt in Dordrecht hangt een portret van Nel Snouck Hurgronje, gemaakt door Nina Valkhoff, een hedendaagse variant op de houtskooltekening van M. Adamse uit 1941.
Nel Snouck Hurgronje werd bij Koninklijk Besluit van 9 januari 1940 benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau.
Bronnen en literatuur
Bibliotheekleven, nr. 3, 1918, p. 224-227.
Redevoering op haar koperen jubileum, anonieme brief in de Dordrechtsche Courant 31 mei 1918.
RAD 567, Jaarverslagen Openbare Leeszaal en Bibliotheek, 1913-1944.
Archief Hilversum, overlijdensakte P.A.L. Snouck-Hurgronje, 8 oktober 1959.
Genealogieonline.nl.
A.W.J. Snouck Hurgronje, Genealogie der familie Snouck Hurgronje (1924).
T. Naeff, Juffrouw Stolk en andere verhalen (Amsterdam 1936).
C. Buddingh’, Dagboeknotities 1967-1972 (Amsterdam 1979), p. 26.
P. Schneiders, ‘k Kan Dordt zomin zonder haar leeszaal denken. 100 jaar Openbare Bibliotheek Dordrecht (Dordrecht 1999).
S. Lensink, Dochters van Dordrecht (Dordrecht 2020).
Auteur
Saskia Lensink (oktober 2020)