Jan Canin is volgens een getuigenverklaring in het archief van het Gerecht van Dordrecht van 27 oktober 1574 'oudt omtrent 40 jaeren' en zou dus rond 1534 geboren moeten zijn. Notariële akten uit februari 1585 en maart 1590 noemen hem echter 54 en 60, waarmee zijn geboortejaar op 1530 gesteld kan worden. Dat hij geboren is in Gent, blijkt uit zijn tweede huwelijk, waarbij hij als 'boeckdrucker van Gendt' werd aangeduid. Wie zijn ouders waren, is niet bekend, al ligt het gezien de achternaam voor de hand dat zij uit de Normandische universiteitsstad Caen kwamen. Jan noemde zich in zijn drukkersadres vrijwel altijd Canin maar komt in de bronnen ook voor als Caen, Kaen, Cain, Caenen, Canen en zelfs Canijn.
Hij trouwde te Gent omstreeks 1555 met een zekere Elisabeth en het echtpaar kreeg daar, waarschijnlijk in 1556, zoon Jan Jansz, rond 1558 dochter Lebuina (ook Leviena) en in 1561 zoon Abraham Jansz. In Wesel werd omstreeks 1567 Isaac Jansz en in 1568 of 1569 Jacob Jansz geboren en in Dordrecht kwam in november 1574 dochter Sara ter wereld. Elisabeth overleed waarschijnlijk kort daarna, waarna Jan op 20 maart 1583 in ondertrouw ging met Dyrcxken Fransen, weduwe van wijnkoper Jan Bronckhorst. Zijn oudste zoon Jan Jansz Caensz, 'boeckdrucker van Gent', ging op diezelfde dag in ondertrouw met Adriaentje Pauwelsen, weduwe van Jochem Janssz van Dordrecht. 'Getrouwt by my 12 aprilis off den 2. aprilis na die oude reeckeninge' schreef de predikant in de marge van het trouwboek van de Augustijnenkerk. Waarmee hij verwees naar de invoering van de Gregoriaanse kalender in Holland, toen 12 januari 1583 volgde op 1 januari van dat jaar. Jan Canin is overleden voor 29 maart 1594.
Via omzwervingen in Breda, Wesel en een onbekende plaats kwam hij kort na de omwenteling van 1572 in Dordrecht terecht. Daar was hij de eerste die, zo’n honderddertig jaar na de introductie door Johannes Gutenberg (circa 1400-1468) van het drukken met losse letters, over een drukpers beschikte. Hij groeide er uit tot de productiefste drukker en uitgever van de jonge Republiek. Zijn fonds bestond hoofdzakelijk uit religieuze werken en bleek van grote waarde voor de verbreiding van het protestantisme onder de bevolking. Het leverde hem de titel van prototypograaf van het Noord-Nederlandse calvinisme op. Hij en zijn nazaten, en in zijn kielzog andere Zuid-Nederlandse vluchtelingen zoals Peeter Verhaghen, beheersten tot ver in de zeventiende eeuw de Dordtse boekenmarkt.
Canin was een rechtzinnig calvinist van het eerste uur. Of hij te Gent ook al actief was in de boekenbranche weten we niet. Hij verliet zijn geboortestad om godsdienstige redenen. In 1565 treffen we hem aan in Breda, waar hij met de latere Dordtse predikant Johannes Lippius, Robert Janssen de Lannoy en Jan Hagaert deel uitmaakte van de eerste calvinistische kerkenraad. Hij was daar lid van het glazenmakersgilde, waarin ook boekbinders en drukkers werden opgenomen. Maar ook uit Breda is geen druk van hem bekend. Op 17 augustus 1568 werd hij door de Raad van Beroerten veroordeeld wegens zijn aandeel in de Beeldenstorm die daar op 22 en 23 augustus 1566 woedde. Hij wachtte zijn vonnis niet af maar vluchtte met zijn gezin naar Wesel, dat al sinds 1540 protestants was en veel religieuze vluchtelingen uit de Nederlanden aantrok.
Uit zijn Weselse periode zijn een viertal drukken bekend die weliswaar niet zijn naam vermelden, maar op grond van typografische elementen zoals in hout uitgesneden kapitalen en vignetten die hij in zijn Dordtse periode ook gebruikte toch aan hem toegeschreven kunnen worden. Een christeljic (!) predicatie vander leder Jacobs, Genesis 28 van de hand van Jacob Andreae, een werkje van 23 pagina’s uit 1566 is zijn eerste bekende druk. Het jaar daarop volgde Grondelijcke bewijsinghe dat het VI capittel Johannis tot der caluinisten meyninghe vanden nachtmael ghantsch niet en dient van Mathias Flacius Illyrius; Cathechismus oft predicatien voor de kinderkens van Andreas Osiander en Ecclesiasticus ofte dat boeck Jesus Syrach ghenaemt van Godfried van Wingen. De veronderstelling dat Canin het vak in Wesel leerde van Augustijn van Hasselt is onjuist. Van Hasselt vestigde zich eerst midden 1567 in Wesel toen Canin daar al over een eigen pers beschikte. Als Canin het vak daar al leerde, komt eerder Hans de Braecker in aanmerking die van 1558 tot 1567 in Wesel actief was en toen wegens toenemende censuur op de drukpers naar Aken uitweek.
Ook Canin kreeg mogelijk met die censuur te maken. De notulen van het gemeentebestuur van Wesel van 18 en 21 januari 1569 vermelden dat de Franse schoolmeester David van Corselis een verdacht boekje liet drukken. Schrijver en drukker werden verbannen al kregen ze uitstel tot Pasen. Een drukker die smaadliederen had gedrukt, moest met vrouw en kinderen voor vastenavond de stad verlaten. In de notulen wordt steeds gesproken van 'ein Drucker'. Het is dus onduidelijk of het hier om een en dezelfde drukker gaat en of die drukker Canin is.
Ter discussie staat ook waar Canin vervolgens werkzaam was. Briels suggereert Altena, omdat daar een boek van Dirck Volckertsz Coornhert (1522-1590) verscheen met zijn drukkersmerk. Valkema Blouw opteert voor het stroomafwaarts van de Rijn gelegen Emmerik vlak bij de grens van de Republiek. De meest voor de hand liggende optie, Emden aan de Duitse kant van de Eems, de sinds 1544 protestantse stad die een belangrijke rol speelde als schuilplaats voor vervolgde protestanten in het begin van de Tachtigjarige Oorlog, wordt door niemand genoemd. Toch acht ik die optie niet uitgesloten, evenmin trouwens de optie dat hij gewoon in Wesel is blijven drukken.
Opmerkelijk is wel dat er uit 1568 en 1569 geen uitgaven van hem bekend zijn en dat de boeken die hij vanaf 1570 drukte meestal wel zijn drukkersmerk, de leeuw uit het geslacht van Juda, bevatten maar plaats van uitgave noch uitgever vermelden. Dat drukkersmerk, dat in drie varianten bestaat, werd overigens ontworpen door de Antwerpse houtsnijder en vormdrukker Anthoni van Leest die in de jaren 1586-1606 in Dordrecht verbleef en daar voor de vele Zuid-Nederlandse drukkers werkzaam was.
Canin drukte nu onder meer De wortel, den oorspronck ende het fondament der vvederdooperen van Guy de Brès (1522-1567) en zijn beroemde Deux-Aesbijbel met de psalmen Davids in de bewerking van Petrus Dathenus (circa 1561-1588), waarbij het Oude Testament op 1571 gedateerd is en het Nieuwe Testament en de Psalmen op 1572. Dit wordt wel de eerste in de Noordelijke Nederlanden gedrukte Bijbel genoemd. Het is echter onwaarschijnlijk dat hij met zijn drukpers al in Dordrecht verbleef voor de stad op 25 juni 1572 de zijde van de Staten koos.
Hij bereikte de stad mogelijk in gezelschap van Johannes Lippius die op 27 juli 1572 tot predikant werd aangesteld, en David van Corselis. Het eerste bewijs van zijn verblijf dateert van 20 april 1573, toen 'Jan Cain, bouckprinter' vrijdom van huishuur werd verleend. Op 29 juni koos men hem tot ouderling. Waar hij toen werkzaam was, is niet bekend. In 1580 huurde hij Cleyn Middelborch in de Wijnstraat ter hoogte van de huidige ’s Heer Boeijenstraat en na zijn huwelijk met Dyrcxken Fransen betrok hij Beverenburch. Pas toen verscheen zijn naam in de door hem gedrukte boeken en veranderde zijn impressum van 'Ghedruckt in de vermaerde Coopstadt Dordrecht' in 'Tot Dordrecht gedruckt bij Jan Canin woonende in de Wijnstrate'.
Canin fungeerde, hoewel daartoe niet formeel aangesteld, tussen 1572 en 1577 als Statendrukker voor Holland. Daarnaast was hij stadsdrukker en leverde hij op grote schaal papier, gebonden registers en andere schrijfbenodigdheden aan de stedelijke overheid.
Uit zijn Dordtse periode zijn zo’n zeventig titels bekend. Zijn fonds bestond grotendeels uit Bijbels (onder andere de ‘Dordtse Bijbel’ uit 1580) en andere godsdienstige geschriften zoals de Verclaringe op den catechisme der christelicker religie van Jeremias Bastingius, het Martelarenboek van Adriaen van Haemstede, de Biencorf der H. Roomscher Kercke van Marnix van Sint Aldegonde (1540-1598) en verschillende edities van de Nederlandse geloofsbelijdenis. Maar ook stadsgeneesheer Carolus Battus liet zijn eigen en door hem vertaalde medische werken bij hem drukken (waaronder in 1593 zijn allereerste in de Republiek uitgegeven Nederlandstalige kookboek). In 1578 verscheen een geuzenliedboek met de oudst bekende tekst van het Wilhelmus. En voor het opdragen van de Chronica Carionis: van den beghinne der werelt aen tot op keyser Carolum den Vijfden (met titelblad in twee kleuren) aan de stadsregering werd hij vereerd met een beloning van honderd gulden.
Door de voorgenomen uitgave van ’t Wonderboeck van de doopsgezinde David Joris kwam Canin in 1583 in conflict met de kerkelijke autoriteiten en werd hem de toegang tot het avondmaal ontzegd. Uiteindelijk bleek echter predikant Hermannus Herberts de kwade genius. De voorgenomen uitgave van de doopsgezinde Biestkensbijbel, waardoor hij volgens sommigen in 1597 voor de tweede keer ruzie kreeg met de kerkenraad, kan hem echter moeilijk worden aangerekend aangezien hij al in 1594 is overleden. Deze kwestie bleek betrekking te hebben op zoon Abraham die na sterke druk van de kerkenraad zijn zetsel overdroeg aan een Leidse drukker.
Deze Abraham (circa 1561-circa 1606) en Isaac (circa 1567-1637), zijn tweede en derde zoon, zetten de zaak van hun vader voort en waren later als zelfstandige drukkers werkzaam. Isaac is vooral van belang als leider van het consortium van Dordtse drukkers dat het octrooi verkreeg tot het drukken van de stukken betreffende de Nationale Synode. Jacob (1568-1617) had al tijdens het leven van zijn vader een eigen pers en was van 1602 tot in 1606 stadsdrukker van Bergen op Zoom, waarna hij terugkeerde om de drukkerij van zijn broer Abraham over te nemen, mogelijk samen met Abrahams zoon Isaac (1591-voor 1625). Van Abraham zijn een kleine 30 uitgaven bekend, van Isaac en Jacob elk ongeveer 65.
Oudste zoon Jan (1556-na 1595) was het zwarte schaap van de familie. Hij werd meerdere keren door de kerkenraad aangesproken op zijn ontuchtig leven. Drukken van hem zijn niet bekend. Waarschijnlijk was hij werkzaam bij zijn vader en later bij zijn broers. Zijn zoon Jan (Dordrecht 1589-1649) daarentegen bezat weer wel een eigen bedrijf dat in 1644 werd overgenomen door zoon Jeronimus (1615-na 1660), boekdrukker te Dordrecht, vanaf circa 1655 te Rotterdam en in 1660 te Bergen op Zoom. Hij is de laatste telg van de Canin-dynastie die als boekdrukker werkzaam was.
Drukken
Zie voor een overzicht van de drukken van Jan Canin en zijn nazaten de bibliografische notities bij Briels en de digitale Short Title Catalogue Netherlands van de Koninklijke Bibliotheek.
Bronnen en literatuur
RAD: Documentatieverzameling, toegang 568, documentatie Dordtse drukkers; Doop-, trouw- en begraafboeken van Dordrecht, toegang 11; Gerecht van Dordrecht, toegang 9; Notariële archieven van Dordrecht, toegang 20.
NNBW deel 7, p. 273-274 (Van Dalen); Van der Aa deel 3, p. 99-100.
J.G. Sardemann, Ueber einige im XVI. Jahrhundert in Wesel gedruckte Schriften, in: Zeitschrift des Bergischen Geschichtsvereins 2 (1865), p. 358-366.
J.G.C.A. Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks 1570-1630; een bijdrage tot de kennis van de geschiedenis van het boek (Nieuwkoop 1974).
J. Alleblas, Gedrukt in Dordrecht: de boekenbranche, in: Geschiedenis van Dordrecht, 1572-1813 (Hilversum 1998), p. 326-340.
J. Alleblas, Jan Canin, Dordrechts eerste drukker, in: Lifestyle Dordrecht 4 (2006) nr. 2, p. 91-93.
P. Valkema Blouw, Jan Canin in Wesel, and in Emmerich? in: Dutch typography in the sixteenth century; the collected works of Paul Valkema Blouw (Leiden 2013), p. 883-888.
Website Short Title Catalogue Netherlands (STCN); zoekterm Canin.
Auteur
Jan Alleblas (januari 2021)